Pfizer: auglýsing og veruleiki

Jón Karl Stefánsson óskar eftir gagnrýni á þessa samantek:

Leiðrétting: Hér er sagt að prófanir á bóluefninu stóðu í 7 daga eftir að seinni sprauta var gefin. Rétt er að prófanirnar hófust 7 dögum eftir að seinni sprauta var gefin.

Fjölmiðlar á Íslandi fyllast nú af gleðihrópum yfir því að fyrirtækið Pfizer hafi komið fram með bóluefni sem virkar í 90% tilvika. Mikilsvirtir Íslendingar hafa kynnt undir þessa gleði með yfirlýsingum um að nú sé hægt að skipuleggja bólusetningu í stórum stíl.

 

En þessi viðbrögð eru í raun með ólíkindum þegar málið er skoðað, þó ekki nema örlítið. Yfirlýsing Pfizer var í formi fréttatilkynningar einungis. Henni fylgdi engin ritrýnd vísindagrein né rannsakanleg gögn sem gætu staðfest að yfirlýsing fyrirtækisins eigi stoð í raunveruleikanum. Fullyrðingar um að þetta efni sé “einstaklega lofandi” og gefi tilefni til að treysta því að óhætt sé að hefja bólusetningar snemma á næsta ári byggir því einungis á einni einustu fréttatilkynningu.

 

Þegar sjálf fréttatilkynningin frá Pfizer er skoðuð (en hana má nálgast hér) kemur í ljós að fullyrðingin um að bóluefnið verndi gegn smiti af veirunni í 90% tilvika byggir á athugun á 94 sýktum einstaklingum úr þýði þriðja fasa tilraunanna sem voru skoðaðir 7 dögum eftir að seinni sprautan var gefin. Fyrstu þátttakendur í þriðja fasa tilraunarinnar fengu sprauturnar í lok júlí og þeir síðustu um miðjan október. Ekki er gefið upp hversu langur tími leið frá seinni sprautu hvers þátttakanda sem sýktur var þar til rannsóknin fór fram svo að við vitum ekki hvort um er að ræða vörn sem helst í þrjá mánuði eða tvær vikur. Þar til þær upplýsingar koma fram er ómögulegt að vita hversu lengi þessi vörn er til staðar og heldur ekki hverjar aukaverkanirnar eru af lyfinu til lengri tíma.

 

Það sem meira er, vegna þess að bóluefni BioNTech og Pfizers notast við svokallaða mRNA tækni, en hún hefur aldrei verið notuð í stórum stíl í læknisvísindum, þarf mjög sérstakar geymsluaðferðir til að flytja efnið. Erfðaefnið sem er notað er að sögn þeirra sem til þekkja mjög óstöðugt og því þarf að halda því í miklu frosti, 75 gráða frosti í það minnsta. Þetta krefst mun öflugri frysta en flest sjúkrahús og heilsugæslustöðvar hafa yfir að ráða. Þetta vekur bæði upp spurninguna hvort þessi hindrun sé það stór að í raun sé ómögulegt að notast við þetta efni, en einnig alvarlegri höfuðverk. Hvernig er hægt að tryggja að fljótfærni eða mistök verði ekki til þess að hitastigið á bóluefninu fari yfir þetta hitastig á útstöðvum hér og þar um heiminn, ÷75°, nokkurs staðar í ferlinu? (í Indlandi, Afganistan, Afríku sunnan Sahara) Ef það myndi gerast værum við að tala um efni sem hefur alls ekki verið prófað í raun. Hver væru áhrifin af því að sprauta skemmdu erfðaefni í manneskjur?

 

Til að kóróna allt hefur nú verið staðfest að stjórnarformaður Pfizers, Albert Bourla, seldi 60% hlutabréfa sinna daginn eftir að fréttatilkynningin fór í dreifingu. Þetta gerði hann strax eftir að hlutabréf höfðu hækkað snarlega, einmitt vegna fréttatilkynningarinnar. Þessi augljósu innherjaviðskipti vekja ekki traust og benda til að þarna skipi hagnaðarvonin hærri sess en vísindin.

 

Þau bóluefni sem eru almennt í notkun í dag hefur yfirleitt tekið mörg ár og jafnvel áratugi að þróa. Reynsla áranna hefur vinsað út allra hættulegustu bóluefnin og þau valda því ekki jafnmiklum skaða og þau gætu annars. Bóluefni gegn sars-cov2 veirunni hafa enga slíka reynslu að baki; um langtímaáhrifin, áhrifin á aðra en heilbrigða einstaklinga á aldrinum 18-45 ára, og raunverulega langtímavirkni er ekkert vitað. Það er bæði undarlegt og óvarlegt að fréttatilkynning frá Pfizer er tekin góð og gild til að ræða um allsherjar bólusetningarherferð á heilli þjóð. Hér er rétt að staldra við áður en lagt er af stað í eitthvað glapræði.

 

 

 

Bóluefni, aukaverkanir og óprófuð erfðatækni

Þó að uppgötvun bólusetningar hafi verið mikil bylting í lýðheilsu alls heimsins þá eru bóluefni misjöfn hvað varðar virkni og áhættu. Spurningin hvort rétt sé að bólusetja gegn sjúkdómi er alltaf háð því hvort áhættan sé réttlætanleg miðað við hættuna af þeim sjúkdómi sem bólusett er fyrir. Greina þarf á milli þess hverjir eru í áhættu fyrir sjúkdómnum og hverjir ekki. Mörg þeirra bóluefna sem hafa komið á markað hafa reynst hafa alvarlegar aukaverkanir sem verður að hafa í huga nú.

 

Nærtækt dæmi í þessu samhengi átti sér stað árið 1966. Á þessum tíma þróuðu bandarískir líffræðingar bóluefni gegn RSV veirunni, sem veldur öndunarfærasýkingu í börnum og er svo algeng að flest börn innan tveggja ára aldurs sýkjast af henni. Bóluefnið þótti lofandi svo ákveðið var að hefja rannsóknir á notkun þeirra á börnum. Í fyrstu virtist allt ganga að óskum og börnin sýndu sterka mótefnamyndun, en þegar rannsókninni lauk og börnin fóru aftur út í samfélagið komu hræðileg eftirköst. Börnin fengu samt sem áður RSV sýkingu og fengu nú verri einkenni en börn sem höfðu ekki fengið bóluefnið. Mörg börnin þurftu spítalavist í kjölfarið og tvö þeirra létu þar lífið (Mullard, 2008).

 

Ennþá hefur ekki fundist öruggt bóluefni gegn RSV veirunni og eina leiðin til að börn fái ónæmi gegn henni er að ónæmiskerfi barnanna kynnist veirunni og myndi náttúrulegt ónæmi fyrir henni. Þetta er þrátt fyrir að RSV veiran sé mun hættulegri fyrir börn en sars-cov2 veiran er, en á milli 100 og 500 börn yngri en 5 ára deyja árlega af völdum hennar, en aðeins 13 dauðsföll barna yngri en 5 hafa verið skráð í Bandaríkjunum af völdum sars-cov2 hingað til.

 

 

 

Alvarlegar aukaverkanir

Sum bóluefni sem eru í þróun gegn covid hafa sýnt mun hærri tíðni á aukaverkunum en önnur. Dæmi um þetta er bóluefnið mRNA-1273 sem er í þróun hjá lyfjarisanum Moderna, en fyrstu rannsóknir með þátttakendum hófust 16. mars s.l., og áætlað er að rannsóknum ljúki í nóvember 2021. Fyrstu niðurstöður sýndu að meira en helmingur þátttakenda upplifðu aukaverkanir, þar af urðu einstaklingar fyrir alvarlegum eftirköstum af lyfinu og þó að ónæmisviðbrögð hafi náðst eftir seinni stungu er ekki hægt að sýna fram á að hinir bólusettu hafi orðið ónæmir fyrir sjúkdómnum. Því stærri sem gefinn skammtur var, þeim mun verri urðu aukaverkanirnar; allir í hópnum sem fengu stærstu skammtana fengu óþægilegar aukaverkanir, strax eftir að þeir fengu efnið í sig (Jackson o.fl., 2020).

 

Einn þeirra sem tóku þátt í prófunum á þessu bóluefni Moderna lýsti þeim alvarlegu aukaverkunum sem hann varð fyrir. Eftir að hafa verið sprautaður með bóluefninu fékk hann fljótlega 39,5° hita áður en það leið yfir hann. Hann náði sér aftur en vildi koma þeim skilaboðum á framfæri að þó að hann vildi ekki tala gegn bólusetningu almennt væri mikilvægt að fólk, sértsaklega þeir sem héldu að bóluefni væru hættulaus töfralausn við þeim vanda sem við stöndum frammi fyrir, væru meðvitaðir um þessa hættu sem fylgir bólusetningum, sérstaklega þegar of mikill asi er á að fá bóluefni áður en þau hafa verið prófuð vandlega og lengi (Herper, 2020).

 

Nú er að koma í ljós að aukaverkanir af bóluefninu sem er í þróun hjá Pfizer eru alvarlegri en áður var talið. Sjálfboðaliðar hafa rætt við fjölmiðla og tjáð að í kjölfar fyrstu sprautu hafi þeir fundið fyrir höfuðverk og mikilli mæði sem varði í þrjá til fjóra daga. Aukaverkanir af seinni sprautunni voru verri. Hvaða langtímaaukaverkanir eru af lyfinu á eftir að koma í ljós.

 

 

 

Fleiri bóluefni eru í boði

Bóluefni Pfizers er ekki hið eina sem hefur sýnt lofandi niðurstöður. Af þeim mikla fjölda bóluefna sem eru í þróun er hið rússneska Gam-Covid-Vac, sem ber auglýsingaheitið Sputnik V, eitt af þeim sem lengst eru komin í prófunum. Stórkarlalegar yfirlýsingar rússneskra heilbrigðisyfirvalda fyrr á árinu hlutu réttmæta gagnrýni, enda var það kynnt sem nánast tilbúið til notkunar þann 11. ágúst s.l., þrátt fyrir að hafa ekki farið í gegnum þriðja-fasa prófanir, heldur einungis næstum því lokið öðrum fasa. Þriðja-fasa prófanir verða að fara fram á þúsundum sjálfboðaliða sem eru skipaðir í hópa eftir ströngustu tölfræðireglum og rannsóknir þurfa að vera mjög ítarlegar og finna með eins óyggjandi hætti og mögulegt er hversu líklegt er að það valdi alvarlegum aukaverkunum og hvort lyfið gagnist nokkuð í raun og veru í að kalla fram ónæmi fyrir þessari tilteknu veiru til langframa.

 

Sputnik V er nú í þriðja fasa prófunar og er áætlað að þeim fasa ljúki næsta vor. Góðu fréttirnar eru þær að enn eru engar fregnir um að þeir sjálfboðaliðar sem þegar hafa fengið þetta bóluefni hafi fundið fyrir alvarlegum aukaverkunum. Bráðabirgðaniðurstöður í þriðja fasa tilraunum benda til þess að það virki í um 92% tilvika.

 

En Sputnik V var umsvifalaust kveðið í kútinn á Íslandi, sem og annars staðar á Vesturlöndum. Við yrðum að bíða eftir “almennilegu” bóluefni, eins og Kári Stefánsson orðaði það, til ársloka næsta árs þangað til “veiran væri kveðin í kútinn”. Það vill svo til að þetta er nánast sami tímarammi og fyrirtækin Moderna og BioNTech höfðu gefið út að lokaniðurstöður úr þriðja fasa tilraunum þeirra lyki.

 

Viðbrögðin á Íslandi við tilkynningu Bandaríska lyfjarisans Pfizer um að bóluefni þeirra hefði 90% virkni voru algjörlega á hinum endanum. Í stað þess að setja svo mikið sem einn varnagla við yfirlýsingar risafyrirtækisins heyrðist nánast samhljóma lófaklapp. Viðvörunarbjöllur sem glumdu víða um heim voru hunsaðar. Hvað útskýrir þessi mjög svo ólíku viðbrögð? Hvað varð um tortryggnina og varkárnina sem kom fram í kjölfar yfirlýsinga frá rússnesku vísindamönnunum?

 

 

 

Ný, hættuleg og óprófuð mRNA tækni

Um 200 bóluefni eru í þróun gegn sars-cov2 veirunni. Sputnik V virðist notast við gamalgróna aðferðarfræði, þó að ég eftirláti líffræðingum og öðrum sem hafa vit á að útskýra það betur. Í Wikipediagreininni um þetta bóluefni er þetta kallað “tveggja-vektara bóluefni” sem notast við kvefveiru sem er skeytt saman við prótein úr Sars-Cov-2 til að kalla fram ónæmisviðbrögð. Um er að ræða tvær stungur sem gefnar eru með þriggja vikna millibili og hvor þeirra notast við ólík afbrigði af veirunni og að sögn er þróunin á þessu í höndum rikisstofnunar sem hefur unnið að gerð bóluefna við öðrum kórónaveirum árum saman.

 

En af þessum 200 bóluefnum eru einungis fjögur fyrirtæki sem notast við tækni sem ætlað er að hafa áhrif á erfðamengi mannsins. Þetta eru Moderna, BioNTech, AstraZeneca og Pfizer. Tæknin sem þessi fyrirtæki notast við, kennd við mRNA, hefur aldrei hefur verið notuð í stórum stíl og er á tilraunastigi. Þessi mRNA tækni felst, aftur að sögn Wikipedia, í því að setja í lifandi frumur þess sem fær bóluefnið eitthvað sem kallast “synthetic mRNA” til að fá frumurnar til að endurforrita sig svo þær framleiði nú mótefni.

 

Þrátt fyrir að rannsóknir hafi staðið í um í tvo áratugi hefur aldrei tekist að búa til gagnlegt lyf með þessari tækni. Í Wikipediagreininni kemur fram að fjöldi fyrirtækja hafi hætt að prófa þessa tækni því ekki hefur tekist að koma í veg fyrir alvarlegar aukaverkanir sem koma af því að sprauta RNA inní frumur. Tilraunir sem gerðar voru á dýrum hafi sýnt svo ekki verður um villst að þau verði aldrei hægt að nota á manneskjur.

 

Verði þessi tegund bóluefna notuð í landsmenn erum við beinlínis að gera okkur að tilraunadýrum fyrir alveg ónotaðri tækni. Sæmilega varkárt fólk myndi staldra strax við og spyrja, hvers vegna ættum við að velja bóluefni sem notast við alls óprófaða tækni í stað þess að notast við hefðbundnari bóluefni?

 

 

 

Eignarhald

Kannski liggur svarið við því ekki einungis í vísindunum sem liggja á bakvið þessi lyf, heldur í öðrum þætti sem tengist þessum bóluefnum, og hér skulum við aftur bera saman rússneska bóluefnið og svo afurðir Pfizers, BioNTech, Moderna og reyndar AstraZeneca. Þessi þáttur er eignahald.

 

Sputnik V bóluefnið er þróað af Gamaleya rannsóknarstofnuninni sem lýtur stjórn rússneskra heilbrigðisyfirvalda; hálfgerð ríkisstofnun. Fyrir margar er þetta eitt og sér nóg til að afskrifa þetta bóluefni, nógu margir hér vantreysta öllu rússnesku sama hvað. Pfizer og Moderna eru aftur á móti bandarísk einkarekin gróðafyrirtæki sem hafa ítök víða um heim.

 

Ferill Pfizers er ekki beint glæsilegur hvað spillingu og vafasama viðskiptahætti varðar. Þeir hafa verið fundnir sekir 80 sinnum um ýmis brot og borgað á fimmta milljarð bandaríkjadala í bætur vegna þessa (sjá hér). Pfizer er sérstaklega þekkt fyrir ágengar, villandi og óheiðarlegar kynningarherferðir, og stundað tilraunir sem leiddu til dauða tuga barna m.a. Full ástæða er til að vera tortrygginn gagnvart yfirlýsingum þessa fyrirtækis.

 

Gagnrýna þarf harkalega tengsl Moderna og Amgen, móðurfyrirtækis Íslenskrar Erfðagreiningar. Í sumar réð Moderna David Meline sem áður vann hjá Amgen, til að starfsa sem fjárhagslegur ráðgjafi fyrir Moderna. Moderna sótti einnig Ray Jordan frá Amgen til starfa í góða stöðu. Fleira starfsfólk virðist hafa verið flutt frá Amgen til Moderna að undanförnu. Fyrr í sumar snarhækkuðu hlutabréf einmitt í Moderna, Amgen og fyrirtækinu Novavax þar sem þessi fyrirtæki voru talin líklegust til að “sigra” í kapphlaupinu um bóluefni gegn Covid-19.

 

Tengsl Amgens við Pfizer verður einnig að skoða. Í ágúst gaf Pfizer út fréttatilkynningu þar sem það var fullyrt að Amgen myndi “raka inn milljörðum” á nýrri “gullöld” fyrir samheitalyf (biosimilars). Þetta verður um leið gósentíð fyrir móðurfyrirtæki “litla fyrirtækisins í Vatnsmýrinni”. Pfizer og Decode Genetics hafa verið viðskiptafélagar áður og ekki er ólíklegt að hin gríðarlega sala sem kann að verða af bóluefni Pfizers geri enn meira fyrir þetta fyrirtæki. Það eru því miklir fjármunir í húfi fyrir þá sem tengjast þessum fyrirtækjum. Gera verður grein fyrir öllum slíkum tengslum áður en ákvörðun er tekin um hvaða bóluefni á að nota. Þeir sem beint tengjast þessum fyrirtækjum ættu alls ekki að koma nálægt ákvörðunarferlinu og ekki heldur tjá sig svo mjög opinberlega til að reyna að hafa áhrif á svo mikilvæga ákvörðun. Fjölmiðlar á Íslandi ættu að vera meðvitaðir um að miklir fjárhagslegir hagsmunir eru í húfi fyrir aðila á borð við Amgen.

 

 

 

Er þetta ásættanleg áhætta?

Höfum hér í huga að bóluefni eru að jafnaði prófuð á fólki sem er við fulla heilsu og á aldrinum 18 til 45 ára. Við vitum því ekki hver áhrif bóluefnanna verða á börn fyrr en eftir að stór hluti almennings hefur verið bólusettur. Því þarf að meta vandlega og með varkárni hvort það sé betra eða verra fyrir t.d. börn að verða smituð af sars cov-2 eða að fá það bóluefni sem verður í boði. Börnin eru það mikilvægasta í samfélaginu og við getum ekki tekið slíka ákvörðun af léttúð.

 

Í tilfelli covid er þetta sérstaklega viðeigandi spurning þar sem margar mjög umfangsmiklar rannsóknir hafa allar komist að sömu niðurstöðu: Covid er almennt ekki hættulegur sjúkdómur fyrir börn yngri en 19 ára gömul. Meðalið er líklega verra er sjúkdómurinn fyrir þau.

 

Fyrir þá sem eru í áhættuhópum: aldraðir, þeir sem hafa sykursýki, of háan blóðþrýsting, lungnaþembu og krabbamein, er áhættan eflaust meira en ásættanleg. Fyrir þessa hópa er covid mjög hættulegur sjúkdómur og aukaverkanirnar sem þeir geta búist við vega ekki upp á móti því og því er eðlilegt að þeir taki það bóluefni sem kemur.

 

Fyrir aðra er algjörlega nauðsynlegt að við höfum allar upplýsingar uppi á borðinu áður en farið er út í bólusetningaherferð. Við verðum að vita nákvæmlega áhættuna fyrir hvern og einn þjóðfélagshóp: börn, fullorðna, gamla, þá sem eru í áhættuhópum o.s.frv. Við höfum nú miklar rannsóknir til að styðjast við um áhættuna af covid, en því miður munum við ekki vita með vissu hverjar afleiðingarnar af stórfelldri bólusetningu, t.d. á börnum, verða. Ákvörðun sem þessi má ekki vera í höndum stjórnmálamanna og enn síður í höndum framleiðenda eða fólks sem upplifir of mikinn og órökréttann kvíða vegna veirusýkingarhættu. Þessi ákvörðun verður að vera yfirveguð og byggð á vísindum, og tryggja verður mannréttindi hvers og eins til að ákveða sjálfur hvort hann eða hún kjósi bólusetningu eða ekki.

 

 

 

Gagnrýni óskast

Það er með ólíkindum að ekki hafi farið fram gagnrýnin umræða um yfirlýsingu Pfizers. Það er um leið mjög óheppilegt að aðilar sem bæði vinna beinlínis við það að hvetja til notkunar á erfðatækni í lyfjaiðnaði og munu hagnast fjárhagslega verði bólusetning með tækni sem ekki hefur verið prófuð áður í stórum stíl séu þeir sem mest traust er borið á í samfélaginu. Við þurfum að vera mjög varkár á þvi hvaða bóluefni við hyggjumst nota, hverjir fá þessi bóluefni, hverjir þurfa þau og hverjir ekki. Við verðum að skilja hvaða ferli er nú að fara af stað: Afleiðingarnar geta verið skelfilegar ef asinn verður of mikill. Þessi ákvörðun verður að vera tekin af yfirvegun og á ekki að vera í höndum lyfjarisa. Það versta sem við getum gert er að stökkva í blindni á vagn sem hefur ekki verið öryggisprófaður í raun.

 

 

Heimildir:

Herper, M. 2020 (26. maí). He experienced a severe reaction to Moderna's Covid-19 vaccine candidate. He's still a believer. Statnews. Sótt þann 30.08.2020 frá https://www.statnews.com/2020/05/26/moderna-vaccine-candidate-trial-participant-severe-reaction/

 

Jackson, L. A., Anderson, E. J., Rouphael, N. G., Roberts, P. C., Makhene, M., Coler, R. N., McCullough, M. P., Chappel, J. D., Denison, M. R., Stevens, L. J., Pruijssers, A. J. ogMcDermott,A. 2020 (14. júlí). An mRNA vaccine against SARS-CoV-2: Preliminary report. The New England Journal of Medicine online. Sótt þann 30.08.2020 frá https://www.nejm.org/doi/full/10.1056/NEJMoa2022483

 

Mullard, A. 2008. Vaccine failure explained. Nature Magazine (desember 2008). Sótt þann 30.08.2008 frá https://www.nature.com/articles/news.2008.1302